O patronie
Jan Ignacy Niecisław Baudouin de Courtenay , ur. 13 III 1845 Radzymin, zm. 3 XI 1929 Warszawa, ojciec Cezarii Baudouin de Courtenay Ehrenkreuz Jędrzejewiczowej.
Najwybitniejszy polski językoznawca, jeden z największych lingwistów świata, profesor uniwersytetów w Petersburgu, Kazaniu, Dorpacie (obecnie Tartu), Krakowie i Warszawie.
Ukończył Szkołę Główną w Warszawie, studiował nadto w Pradze, Jenie, Berlinie i Lipsku, gdzie w 1870 uzyskał tytuł doktora filozofii, w tymże roku został docentem gramatyki porównawczej języków indoeuropejskiej w Petersburgu, 1875-83 był profesorem uniwersytetu w Kazaniu, 1884-99 – w Dorpacie, 1893-1900 prof. językoznawstwa porównawczego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Powrócił do Petersburga, gdy rząd w Wiedniu nie wyraził zgody na jego dalszą pracę w Krakowie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1918) przeniósł się do Warszawy, gdzie na uniwersytecie wykładał gramatykę porównawczą języków indoeuropejskich i słowiańskich oraz sanskrytu.
Stworzył (przy współpracy M. Kruszewskiego) tzw. kazańską szkołę w polskiej lingwistyce, był prekursorem praskiej szkoły fonologicznej; członek wielu akademii nauk, m. in. od 1887 Akademii Umiejętności (od 1919 Polska Akademia Umiejętności), od 1897 Petersburskiej Akademii Nauk. Był także autorem ponad 300 prac naukowych.
Zainteresowania Jana Baudouina de Courtenay były wszechstronne: zajmował się on językami słowiańskimi (polskim, rosyjskim, słoweńskim), indoeuropejskimi (litewskim, łaciną, greką i sanskrytem), a przede wszystkim językoznawstwem ogólnym i teorią języka (zwłaszcza językoznawstwem ogólnym i zagadnieniami alternacji).
Główne jego zasługi dla językoznawstwa teoretycznego to opracowanie roli analogii językowej i alternacji fonetycznych oraz pojęcia fonemu, najpierw jako „ruchowego elementu morfemu”, później jako „psychicznego odpowiednika głoski”. Rozróżniał dwie dyscypliny zajmujące się dźwiękami mowy: antropofonikę (dzisiejsza fonologia) i fonetykę. Zwracał uwagę na społeczny charakter języka.
Do prac Jana Baudouina de Courtenay nawiązywał Ferdynand de Saussure oraz praska szkoła fonologiczna.
Jan Baudouin de Courtenay pojmował język jako zjawisko psychosocjalne, byt „kolektywno-indywidualny”. Jako jeden z pierwszych w lingwistyce światowej uzasadnił teoretycznie pogląd, iż język jest systemem wzajemnie powiązanych ze sobą rozlicznymi relacjami elementów; dotyczy to również ścisłego odróżniania przez niego ewolucyjnej i statycznej analizy języka oraz podstaw typologii języków. Podkreślał wagę badania języków żywych oraz języków małych grup narodowościowych, popierając określone badania dialektów.
Zajmował się także teorią pisma, socjalną i profesjonalną dyferencjacją języka oraz dialektologią i leksykografią. Cenne jest (zwłaszcza dla rusycystyki) uzupełnienie i wydanie słownika języka rosyjskiego W. Dala (tzw. wydanie baudouinowskie). Dla polonistyki wyjątkowo cenne są prace dotyczące historii języka polskiego do XVI w., zarys historii języka polskiego i prace dotyczące dialektów polskich, zwłaszcza gwary kaszubskiej. Wszystkie prace Jana Baudouina de Courtenay były oparte na obszernym, dobrze udokumentowanym materiale faktograficznym, a zarówno pod względem materiałowym, jak i ogólnoteoretycznym były najczęściej prekursorskie dla lingwistyki polskiej i światowej.
Znana i ceniona była także działalność Baudouina de Courtenay na polu społecznym, zwalczał on publicznie (również w wielu artykułach) uprzedzenia rasowe, narodowościowe i polityczne, został nawet wysunięty przez mniejszości narodowościowe w Polsce jako kandydat na prezydenta państwa. Był także zwolennikiem i propagatorem esperanta.
Najważniejsze prace:
- Einige Fälle dre Wirkung der Analogie in der polnischen Declination (1868)
- O drievniepolskom jazykie do XIV stoletija (1870)
- Opyt fonietiki rjezjanskich goworow (1874)
- Próba teorii alternacji fonetycznych (1894)
- Kaszubskij „jazyk”, kaszubskij narod i „kaszubskij wopros” (1897)
- Psychologia języka ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego (t. 1 1904)
- Szkice językoznawcze (1904)
- Zarys historii językoznawstwa czyli lingwistyki (glottologii) (1949)
- Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915)
- Wstęp do językoznawstwa (1917)
- Zarys historii języka polskiego (1922)
- Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974),
- Dzieła wybrane (t. 1-6 1974-1990)
- O języku polskim. Wybór prac (1984)
Źródło: M. Jurkowski, Wielka encyklopedia PWN, T. 3, Warszawa 2001